Kağıt Darlığı Devam Edecek

Çin’in 2020’de toplam atık kağıt (RCP, oluklu mukavva kağıdı üretilebilecek atık kağıt) ithalatı 6,75 milyon ton oldu. (1) Recycled pulp ithalatı ise (kaynak metine göre benim tahminim) 1,75 milyon ton oldu. (2) Aynı yazıya göre Çin’in bobin (fluting ve liner) ithalatı ilk 9 ayda 4,01 milyon tona ulaştı. Flutingte artış oranı %178 ve linerde %300. Ortalama ithal bobin artışı %217 gibi oluyor. Bu rakamlardan yola çıkarak Çin’in 2020 yılındaki bobin ithalatını 5,25 milyon ton olduğunu hesaplıyorum. İthal edilen 5,25 milyon ton kağıt, 2019’da 2,41 milyon ton gibiymiş. Yani Çin’in diğer ülkelerden bobin ithalatı 2020’de 2,8 milyon ton kadar artış göstermiş. 2019'a göre atık kağıt ithalat miktarı ise  10,4-6,75=3,65 milyon ton azalmış.

2021’de ilaveten 6,75 milyon ton atık kağıdın karşılığı kadar bobin talebi oluşacak ki 5,9 milyon ton daha demektir.

Çin’in kağıt talebini daha da arttıracak hususlar var:

• 2021’den itibaren büyük şehirlerde, tek kullanımlık naylon poşetler ve kargo poşetleri yasaklanıyor. Karton ambalaj ve zarf üretimi artacak demektir. Oluklu mukavva kağıdı üreten bazı makinelerin yeni talebe (karton ve torba kağıdı) yönelmesi mümkündür.
• E-ticaret Çin’de de artmaktadır.
• Oluklu mukavva sektörü orada da büyümeye devam edecektir.

Devreye girmiş ve girecek önemli kağıt yatırımlarını ise (3) numaralı kaynaktan aldım:

Şu ana kadar devreye giren 2,25 milyon ton kağıt kapasitesinin hiçbir etkisi görülmedi. 2021’de girecek olanların kağıt darlığına nasıl bir katkısı olacağını göreceğiz. Pandemiyle birlikte tüketim alışkanlıkları değişti. E-ticaret arttı ve artmaya devam edecek. 2021’de kağıt bulmakta zorlanacağımızı düşünüyorum. Kapanmaların etkisiyle atık kağıt toplamasının azalması da kağıt darlığını arttıracak.

Kuşkusuz Çinliler gelmekte olan sıkıntıyı bizden iyi görüyorlar ki gidip sınırın Rusya tarafına aylık kapasitesi 2.000 ton olan kağıt fabrikası kuruyorlar. (4) Özetle yeni kağıt makinelerinin (eğer bir etkisi olacaksa) etkilerini en erken 2022’de göreceğiz.

Atıfta bulunulan yazılar, www.risiinfo.com da yayınlanmıştır:

1. China approves 94,750 tonnes’ worth of recovered paper import quotas. 20/10/2020
2. Chinese paper and packaging prices climb as demand strengthens; board imports grow. 30/10/2020
3. European containerboard prices surge amid overheated market; anxiety looms over supply shortage 26/11/2020
4. DV Senkhe to launch RCCM production in Russian Far East by year’s end 18/11/2020
   

Otomasyon, Dijitalleşme ve E-Ticaret, Oluklu Mukavva Sektörünü Nasıl Değiştirecek?

(Bu yazı, Pack Converting dergisinin ekim ayında yayınlanan 2020/2 sayısında yayınlanmak üzere hazırlanmıştır.)

Başka sektörlerde olduğu gibi, oluklu mukavva sektörü de çeşitli trendler altında çalışıyor. Bu yazıda dijitalleşme, otomasyon ve e-ticaretin oluklu mukavva sektörünü nasıl etkileyeceğini irdeleyeceğim.

Dijitalleşme

Sektöre başladığımda, makinelerdeki bütün ayar düğmeleri mekanik idi. Sonra dijital göstergeler görünmeye başladı. Doksanların sonunda, makineler yapılan ayarları kaydetmeye ve tekrar aynı iş geldiğinde hafızadaki ayarları yapmaya başladı.

Sonra kameralar devreye girdi. Olukludaki tek yüzlünün pozisyonuna göre dış kağıdın hizalanması derken, kutu makinesinde baskının kontrolü yapılmaya ve hatalı baskıyı ayırmaya da başladı.

Bu arada arızalarda, makine üreticisine modemle bağlanılmaya ve telefonla destek alınmaya başlanmıştı. Bütün mekanik parçaları elektronik kartlarla kontrol devri başlamıştı. Makine üreticisi, makineye bağlanıp-yazılım güncellemeye, makinedeki arıza kodlarını görmeye başladı.

Şimdilerde arttırılmış gerçeklik uygulaması (1) öne çıkıyor.

Makine üreticisinin servis merkezindeki teknisyen, fiziksel olarak makinenin yanındaki çalışanınızın kafasındaki akıllı başlık sayesinde; onun ne gördüğünü ve yaptığını görebiliyor. Ona uzaktan destek verebiliyor.

Dijitalleşme Her Yerde

Makinelerde bunlar olurken, dijital dönüşüm bütün sektörler/işlere damgasını vuruyor adeta bir motor gibi değişimi zorluyor. Prosesler dijitalleştikçe, proses süresi kısalıyor ve ilgili değer zincirindeki kayıplar (zaman, fire) azalıyor. Dijitalleşme, aşağıdaki otomasyondan ayrı ele almamak gerekiyor. Şimdilik dijitalleşme şu sonuçları doğurmuş gibi:

• Oluklu mukavva sektöründe planlama, üretme ve optimize etme yeniden şekillenecek. (2) Konveyör hatlarındaki akıllı arabalar, nereye hangi malı koyduğunu biliyorsa (yani nerenin dolu nerenin boş olduğunu hesaplıyorsa) kutu makinesinin de olukluya “bana çok mal çıkarma, mevcutları yarına kadar bitiremem” demesi yakındır.
• İkinci sonuç, çalışan eğitim düzeyinde olacaktır. Eskiden şu kadar yıl deneyimli operatör, ürün kalitesinin bir garantisi olurdu. Üretim hattı o kadar elektronik ki, bozuk malın çıkmasına müsaade etmediğinden, operatörün deneyiminden ziyade bu kadar teknolojik bir makineyi kullanabilecek kadar eğitimli olması lazımdır. Ayrıca kafasına akıllı başlığı takacak kişinin de yabancı dil konuşması gerekecektir.

Otomasyon

Oluklu mukavva sektöründe halen şöyle otomasyon uygulamaları mevcuttur:

• Tamamlanmış paletleri çok katlı depolayan, yükleneceği zaman bulup-getiren insansız sistemler
• Tamamlanmış kutuları paletleyen, çember ve streç film ile saran, çemberin altına karton parçası koyan paletle ilgili uygulamalar
• Çıkan kutuları palete dizen robot veya ekipmanlar
• Kutu makinesine işlenecek malı besleyen robot veya besleme sistemleri
• Olukludan çıkan malı alıp-uygun yere koyan sonra ihtiyaç olunca kutu makinesine götüren akıllı arabalar ve konveyör hatları

İyi bir oluklu mukavva fabrikası aşağıdaki gibidir:

BHS’nin “Box Plant 2025” vizyonuna (3) göre yukarıdaki fabrika şu şekle gelecektir. Mevcuda göre %50 daha az çalışanı olacak yeni fabrikada en önemli yenilik, oluklu hattı öncesinde bir dijital baskı makinesi olmasıdır. Dış yüz kağıdı inline olarak basılacak ve olukludan levhalar baskılı çıkacaktır.

Fabrikada başka baskı makinesi olmayacağından baskı makineleri ile klişeler ortadan kalkacaktır. BHS’ye daha az bobin ve yarı mamul stoku olacaktır. Gelen bobinler, insansız akıllı forkliftle indirilip stoklanacak, olukluya verilecek bobiinleri forkliften alıp akıllı transpaletler götürecektir.

BHS’nin Webjet RSR adını verdiği dijital baskı makinesinde 650 baskı kafası ile saniyede 80 milyon damla basma kabiliyetinde olduğundan; 50 kadar multi-pass veya 8 tane single-pass dijital baskı makinesi gücündedir. Bu senenin bahar aylarında Avrupa’da bir yere kurulmuş ve çalışıyor.

Yüksek otomasyonun getirdikleri:

• Daha az sayıda çalışan, daha az fabrika alanı, daha az ham ve yarı mamul stoku sağlıyor ama daha yüksek yatırım tutarı gerektiriyor. İşçiliğin pahalı olduğu ülkeler için çok cazip olacaktır.
• Böyle bir fabrikada üretim planlama, mevcut bilinen ERP yazılımları ile herhalde yetersiz kalır. Levha stok alanı daraltıldığından, planlama yazılımı çok etkin olmalıdır. Sipariş gelişine göre sanki günde bir kaç kez üretim planı yapılması gerekebilir, yani yapay zeka.

E-Ticaret

Ülkemizde e-ticaretin büyüklüğü (4) geçen yıl 83,1 milyar TL imiş. Bunun oluklu mukavva kutuya giren kısmı 44,9 milyar TL’dir.

44,9 milyarlık perakende alış verişin yarısı oluklu mukavvayla gönderildi ise 39 bin ton kutu kullanılmıştır. Pandemiyle birlikte geçen yılki %39’luk e-ticaret büyüme oranının çok daha artacağını tahmin etmek mümkündür.

Büyük Sorun: Kutunun İçindeki Boşluk

E-ticarette ambalajla ilgili en önemli sorun, sipariş edilen ürünün tam uyan ambalajla gönderilememesidir. Bu durum e-ticaret şirketinin, fazladan kargo ücreti ödemesi anlamındadır. Genellikle e-ticaret kutusu üretmek için üç yöntem  bulunmaktadır:

• E-ticaret şirketi, sattığı bütün malları depodan satıyorsa; her birine otomatik olarak uygun kutu yapan makine: Makine gönderilecek ürünün boyutlarını ölçecek, en uygun fan fold levhadan (zikzak katlanmış levha) kutu üretecektir. Hattın e-ticaret şirketinde kurulması gerektiğinden, ciddi bir alan işgal edecektir. Şirketin logo, adres vb bilgilerinin örneğin kutunun en geniş yüzünün ortasında olmasını garanti etmez. Logo bazen dar yüzde veya köşede olabilir. Zikzak izleri de kutunun neresine denk geleceğinin garantisi yoktur. Boşluk kalmamasını garanti eder.

Yukarıdaki hatta benzer şekilde kutu yapan, mobilya veya kutu fabrikalarında çalışmak üzere düşünülmüş makineler de bulunmaktadır. (5) Oluklu fabrikası, e-ticarette kullanılmak üzere az sayıdaki kutuyu bu şekilde üretmektedir.

• E-ticaret şirketi sattığı ürünler için standart ebatlı kutular satın alır, ürünleri bunlardan en uygunlarının içine koyar. Ürünleri boyutlarına göre tasnif eden hatlar bulunmaktadır. Bu sistem şirketin logo vb bilgilerinin kutunun hep arzu edilen yerinde olmasını sağlar, kutu güzel görünür ama içinde boşluk da vardır. Buna karşılık kutunun kolayca doldurulması, gerekirse aynı kutuyla ürünün iade edilmesi için ilave bant uygulaması gibi hem satıcıya hem de tüketiciye kolaylık sağlayan uygulamalar bulunmaktadır. (6)

• E-ticaret şirketi, sipariş aldığı her ürün için o pakete özel ebatlı kutu yaptırır. Baskı logo vs tam istenilen yerde olur, kutunun üzerinde zikzak izler olmaz. Buna karşılık, zaman kullanımı en önemli kriter olacaktır. Zaten çok hızlı olması gereken bir iş, kutu nedeniyle gecikmemelidir. Bu nedenle oluklu fabrikasının e-ticaret şirketinin dibinde olmasını ve son derece senkronize çalışması şart olacaktır. Dijital baskı, kutunun üzerine müşterinin adresinin, hediye kutusu ise gönderenin notunun vb basma imkanı vermektedir.

Oluklu Sektöründe Dijital Baskı Alternatifleri

Dijital baskının oluklu mukavva sektöründe kullanılmaya başlaması çok yenidir. Makine üreticileri henüz oluklu mukavva sektörünü anlayabilmiş değildir. Oluklu mukavva sektörünün de bu teknolojiye özümsememiş ve nasıl kullanacağını bilmediğini de vurgulamak lazımdır.

Mevcut teknolojiler bir kaç şekilde sınıflandırılabilir:

• Kağıda yani bobine baskı yapan, oluklu mukavvaya baskı yapan. Bobine oluklu öncesi baskı yapan olduğu gibi, yukarıda BHS 2025 vizyonunda, dijital baskı oluklu üretimi sırasında yapılmaktadır. Oluklu mukavva levhaya yalnızca baskı yapan makineler en bilinenlerdir. Buna karşılık baskının hemen arkasından kesim yapan ve bitmiş kutu çıkaran bir makine de anons edilmiştir.
• Single pass veya multi pass baskı yapan. Multi passlar genellikle daha güzel baskı yapmaktadır. Her iki teknolojinin kullanım amaçları da farklıdır.
• Su bazlı mürekkep kullanan, solvent bazlı mürekkep kullanan. Su bazlı mürekkep kullanan makineler çok yenidir ama çevre duyarlılığı nedeniyle solvent bazlı mürekkep tercihi azalacaktır.

Özetle

Dijitalleşme, oluklu mukavva sektöründe teknik sorunların hızlıca çözülmesini, makinelerin performansının takip edilmesini sağlarken; otomasyon üretim miktarının ve kalitesinin artmasını sağlamaktadır.

Hızla gelişen e-ticaret ise oluklu mukavva sektörünü, daha küçük partiler halindeki siparişleri (bazen bir kutu) daha hızlı üretmeye ve teslim etmeye zorlamaktadır. Bunun için dijital baskı iyi bir çözümdür ama bu haliyle yetersizdir. Dijital baskı kutu ya da oluklu üretimiyle inline hale geldiğinde kullanımı daha da kolaylaşacak ve artacaktır.

Kaynaklar

1. https://www.bobst.com/usen/services/connected/
2. https://www.bobst.com/usen/blog/detail/article/1588751821-how-digitalization-is-transforming-the-packaging-industry/
3. https://www.bhs-world.com/digital/box-plant-2025
4. http://www.tubisad.org.tr/tr/images/pdf/TUBISAD_2019_E-Ticaret_Sunum_TR.pdf
5. https://www.westrock.com/products/automation/box-on-demand
6. https://www.bobst.com/usen/blog/detail/article/1525762756-how-e-commerce-packaging-production-can-gain-a-competitive-edge/

Covid-19 Sürecinde Oluklu Mukavva Kağıdı ve Bağlantılı Sektörler Üzerine Bir Değerlendirme

 (Bu yazı 24 Eylül 2020 günü Orenko 2020 kongresinde yaptığım online konuşmanın metnidir.)

2020 Girerken

Yıl kötü başlamıştı. Çin’e atık kağıt ihraç eden bazı Amerikan şehirlerinde toplama ayırma tesisleri (TAT) kapanmaya başlamıştı. (1) Devreye girecek kahverengi kağıt makineleri endişeleri arttırıyordu. Atık kağıt bollaşacak zira Çin ithalatı azaltıyor, oluklu mukavva talebinde önemli değişiklik olmayacak beklentileri vardı.

Kahverengi kağıt fabrikalarımız için ürettiğin miktarın ancak %80’i kadar atık kağıt ithal etme kotası devreye girdi.

Ocak-Şubat: Beklenenden Farklı Bir Yıla Giriş

Çin’den korona haberleri duyulmaya başlanırken, Tayvan, Endonezya ve Vietnam’da ithal edilen atık kağıttaki kontaminasyon oranlarını düşürdü. (2)

Atık kağıt ithalatının durmasıyla birlikte yetersiz atık kağıt, Çin’i kahverengi kağıt ithalatına zorlayacak beklentisi oluştu. Bazı kimseler Çin en azından 1 milyon ton kağıdı Avrupa’dan ithal eder şeklinde görüş belirtti. (2) Yılın başlarında bu görüş doğrultusunda Çin’e Avrupa’dan ve ülkemizden yoğun kağıt ihracatı gerçekleşti.

Virüs, Çin’deki atık kağıt toplama işini sekteye uğrattı, Çin’in kağıt talebi daha da arttı.

Endüstriyel okaliptus sahaları ile bazı chips stokları yandı. Avustralya’dan okaliptus talaşı alarak selüloz üreten Çin ve Japon şirketleri başka kaynaklara yönelmek zorunda kaldı. (3)

Bir kaç hafta içinde kraft liner üreticileri, yaz aylarına kadar dolu olduklarını duyurarak zam açıkladı.

Türk ve Avrupa’lı şirketler Çin’den yedek parça alımlarını durdurma kararı aldılar. Akabinde, karantinalar nedeniyle isteseler de alamaz duruma düştüler.

Çin yeni yıl tatilinden dönen kamyoncular, yollarda karantinaya alındı. Çin içinde mal hareketi durdu. Konteynerler boşalamaz-yüklenemez oldu. Konteynerlerin geri gelmemesi, navlun fiyatlarını arttırdı. (4)

Kağıdın giderek daha zor bulanacağını düşünen bütün oluklu fabrikaları stoklarını arttırdı ve fazladan ithalat yaptılar. Bazı orta ölçekli oluklu fabrikaları kağıt temin etmekte zorlandı.

Bu arada oluklu mukavva kağıtları talebi çeşitli nedenlerle artmaya devam etti: E-ticaretin artması, plastik ambalajdan kaçış, naylon poşetten kağıt torbaya geçiş trendlerinin yanında; küçülmesi beklenen Avrupanın yıla büyüyerek başlaması etkili oldu. (5)

Ayrıca Çinlilerin Asya’daki kahverengi kağıt ve recycled pulp yatırımları tam anlamıyla devreye girememesi ile kağıt fabrikalarında planlı-plansız bakım ve yenileme duruşları kağıt talebini tetikledi. (5)

Mart-Nisan: Panik Alımları İşleri Arttırdı

Dünya evden çalışmayla tanışırken, Çin’de atık kağıt toplaması, normalin üçte birine düştüğü anlaşıldı.

Dünya genelinde tüketicilerin panik halindeki alımları pik yaptı. Japonya ve Avustralya’da hijyenik kağıt ürünler tükendi. (6) Hızlı tüketim mallarının talebi patladı. Türk indirim market zincirleri, tedarikçilerine “ürettiğini gönder, termini bekleme” talimatını verdi.

Ülkeler kendi insanlarını korumayı esas aldı. Avrupa sınırlarını kapattı. İtalya’dan çıkan tırlar, Avusturya’ya girmekte zorlandı. (7) Kapalı sınırlar, karantinalar her türlü mal hareketini aksattı. (8)

Türkiye’nin komşularıyla olan sınır kapılarında geçişler kısıtlandı/yasaklandı. Şirketler, devletleri takip ederek; misafir/ziyaret kabul etmemeye başladı.

Anti-Çin söylemler oluştu: Bazı Avrupalı alıcılar, “Çin’den gelen malzeme kullanılmadı” şeklinde deklarasyon talep etmeye başladı.

Beyaz ve kahverengi eşya üreticileri, talep azlığından ve/ya yarı mamul temn edemediğinden birer-ikişer hafta fabrikalarını tatil etti.

Atık kağıdı toplayan zincir de kırıldığından, ithal fiyatları artış gösterdi. İçerde de atık kağıt toplama faaliyeti aksadı. Atık kağıt azlığı bobin fiyatlarını tetikledi. (9)

Mayıs: Yarısı İyi Olan Ay

Haziran’da ekonominin komple açılacağının belli olmasıyla, Mayıs ortasından itibaren ambalaj talebi birden düştü. Kahverengi kağıt bollanmaya başladı. Atık kağıt talebi de doğal olarak azaldı.

Temizlik maddeleri üretenlerin işleri normal tempoya döndü.

Kutu alıcılarının siparişlerini iptal etmeye başlaması üzerine; oluklu fabrikaları, verdikleri kahverengi kağıt siparişlerini ertelemeye başladı. Kağıt fabrikaları için, “sipariş var, ay dolu ama müşteri teslimat istemiyor” gibi absürd bir durum meydana geldi.

Haziran: Karamsar Tahminler Ayı

Nihai tüketiciler, Mart-Nisan aylarında stokladıkları ürünleri tüketmeye devam ettiğinden, kutu ve kağıt talepleri düşük kalmaya devam etti. Geçen yılın sonlarında devreye giren fazlalık kapasiteler, anormal derecede kağıt bolluğu yarattı.

Oluklu fabrikalarının ithal siparişleri gelmeye devam etti ve bobin stokları şişmeye devam etti.

Birleşik Krallık Geri Dönüşümcüler Birliği, “8 milyon ton atık kağıt toplanıyor, 3 milyonu Çin’e ihraç ediliyor. Çin ithalatı yasaklıyor, Asya ülkeleri kontaminasyon oranlarını düşürüyor. 3 milyon ton atık kağıdı satacak Pazar yok. Devlet geri dönüşüm şirketlerine destek olsun, kağıt yatırımı yapsın.” Şeklinde yardım istedi. (10)

Moody’s global kağıt ve orman ürünleri sektörüne ilişkin olumsuz ön görülerini açıkladı: “Tüketicilerin azalacak talepleri, daha az kağıt esaslı ambalaj gerektirecek ve önümüzdeki 12 ay süresince %4-7 oranında gelir kaybı yaşanacak. Oluklu mukavva kağıtlarında ise fiyat düşüşü daha az olacak zira kahverengi kağıt fabrikaları duruşlarını uzatacaklar ve yeni fabrikaların devreye girişleri gecikecek.” (11)

Risi’de yayınlanan bir yazıya göre Çin kahverengi kağıt piyasasının 2020’de geçen yıla göre %7 daralacağı tahmin edildi. İhracatın düşmesi sebebiyle kahverengi kağıt talebinin de düşmesi bekleniyor. Yazıya göre Çin’de tüketilen tüm kahverengi kağıtların %35-40’ı ihraç edilmek üzere bir başka mal ile doldurulan kutularda kullanılmaktadır. (12)

Oluklu Mukavva Kağıtları Sektörünün 2020/6 ay Sonuçları

2020’nin ilk yarısı bittiğinde kahverengi kağıt sektörünün çok iyi çalışmış olduğu belli oldu. Selüloz ve Kağıt Vakfı’nın (SKSV) raporlarına göre,

Aynı Dönemde Oluklu Sektörü

Oluklu Mukavva Üreticileri Derneği (OMÜD) raporlarına göre, oluklu mukavva sektörü ilk çeyrekte %17 büyümüş ve ikinci sektörde %2 küçülmüştü. Toplamda %7,46 büyüme gerçekleşti.

Temmuz-Ağustos: Denge Arayışı

Avrupa’daki yaz tatili ile virüs nedeniyle bazı şehirlerdeki kapanmalar, atık kağıdın toplanmasını yavaşlattı. Atık kağıt, kahverengi kağıt ve oluklu mukavva kutu arasında dengeler bir türlü kurulamadı. Dengeyi bozan ise Çinli üreticiler olmaya devam etti. Nine Dragon, Temmuz’un ilk sekiz gününde kağıt fiyatını iki kez arttırdıktan sonra, üçüncü hafta zamları geri aldı. Çin’in içinde de kağıt-kutu dengesi kurulamamış olduğu anlaşıldı. (13)

Çin’in verdiği her ithalat izninden sonra atık kağıt piyasaları karıştı. Çinli alıcılar çok yüksek miktar ve kraft ağırlıklı hurda kağıt talep ettiklerinden, fiyatları arttırıp-geçici darlık yarattılar. Bunun benzerini Çin’in bobin taleplerinde de görüldü. Talep edilen miktar yüksek olduğundan, kahverengi kağıtta kapasite yetmeyecekmiş gibi bir hava oluştu ve fiyatlar arttı.

Ancak Çin’den gelen talebin sürekliliği-düzenliliği hiç olmadı. Kendi ülkelerinin kağıt talebiyle kapasitesini dolduramayan kağıt fabrikaları mecburen, düşük fiyatla Çin’e ihraç etmeye devam etti.

Buna karşılık bazı Avrupalı şirketlerin, eskiden Çin’den yaptıkları alımlarını ülkemize yönlendirdikleri görüldü. Beyaz eşya, tekstil ve otomotiv başta olmak üzere oluklu mukavva sektörüne de bu şekilde talepler geldi.

Ülkemize atık kağıt ithal etmek zorunda olan büyük kağıt üreticileri, ithal ettikleri atık kağıdın maliyetinde en küçük artış olduğunda; içerden alımlarının fiyatları arttırdılar. İthal etmeyenlerin de maliyetini yükseltmek amaçlı bu davranış, kağıt ve kutu fiyatlarının artmasını getirdi. Kutu da talep yetersizken, fiyat arttırma gereği doğdu.

ABD’de ikinci çeyrek büyüme rakamları açıklandığında perakende ticaretin geçen yılın aynı dönemine göre %3,6 azaldığı anlaşıldı. Buna karşılık e-ticaret %31,8 artışla 211 milyar USD’ye ulaştığı açıklandı. (14)

Bir Değişim Trendi Daha Var: Atık Kağıt

Dört yıl kadar önce Çin katı atıkların ithalatını duyurduktan sonra 2018’de hava kirliliği nedeniyle küçük kapasiteli ve emisyon değerlerini sağlamayan kağıt makinelerini durdurmuştu. Eş zamanlı olarak Çinli kağıt üreticileri hem komşu ülkelere hem de ABD gibi uzak yerlerde eski kağıt fabrikaları aldılar veya yenilerini kurdular. Çin’e yakın yerlerde ise atık kağıdı işleyip-recycled pulp üreten tesisler kurdular. Bu hareketler, hem toplam atık kağıt ticaretini azalttı hem de ağırlıklı olarak Çin ithal ederken; ithalat ağırlığı Asya ülkelerine kaydı. (15)

Üç yılda azalan 9 milyon ton kadar atık kağıt ihracatı, oluklu mukavva kutuyu tekrar kullanma, oluklu mukavva yerine tekrar kullanılmak üzere plastik kutu kullanma, diş macunu gibi bazı ürünleri kutusuz satın alma isteği gibi hareketler başlattı.

Bundan Sonrası: Belirsizlikler

Temel belirsizlik nedeni pandemi ne zaman biteceğinin belli olmamasıdır. Ayrıca şu hususlar (15) orman ürünleri sektörünü etkileyecektir:

• Kişisel korunma ve hijyen: Maske, eldiven, temizlik kağıtları, dezenfektanlı mendil ve temizlik kimyasallarının üretimi, ülkelerin koyacağı kurallar ve tüketicilerin stoklama davranışları ile artabilir.
• Uzaktan çalışma ve eğitim: Evden çalışma/eğitim, A4 kağıtların tüketimin azaltırken hijyenik kağıt tüketimini arttırıyor. Evden çalışma ne kadar sürecek?
• E-ticaret: Klasik perakendeye göre e-ticaret 7 kat daha oluklu mukavva ambalaj kullanıyor. Pandemi döneminde bazı ürünleri internet üzerinden satışları %200 kadar arttı. Pandemi bittiğinde, tüketiciler eski alışkanlıklarına yani klasik perakendeden alışverişe ne ölçüde dönecek?
• Sürdürebilirlik hassasiyeti: Covid-19 öncesi, çeşitli şirket, kurum ve ülkelerin emisyon azaltma, sıfır atık, plastik kirliliğini azaltma,...gibi sürdürülebilirlik stratejileri çok popülerdi. Ancak virüs, plastik ambalajların kullanımını; ucuz olması ve hijyen sağlaması nedeniyle hızlandırdı. Şimdi tek kullanımlık olanı tekrar kullanma, plastik miktarını azaltarak kağıt/oluklu ile kombine etme, plastik alış veriş poşetlerini yasaklama ve tek kullanımlık restoran ürünlerini (tabak, bardak) kağıt esaslıya çevirme gibi gayretler var. Bireylerin sürdürülebilirlik beklentileri nasıl şekillenecek?
• Global ticareti etkileyebilecek politikalar: ABD-Çin ticaret savaşları, Brexit, ABD’nin Kanada kerestesine vergi koyması, maske ihracatının yasaklanması,... gibi popülist liderlerin dünya ticaretini olumsuz etkileyen eylem ve söylemleri orman ürünleri sektörünü de etkilemektedir.
• Hükümetler: Pandemiden çıkış için yapılan, para basma, borç erteleme, düşük faiz, bireylerin cebine para koyma,...gibi uygulamaların sürmesi durumları ile bu politikalardan vaz geçilmesi de sektörümüzü etkileyecektir.

Benim Yorumum: İki Kurtarıcı Var

Yukarıdaki genel belirsizlik ortamına ilaveten, kahverengi kağıt sektöründeki kapasite fazlasının nasıl eritileceği önem kazanıyor. Ülkemizde planmış 2,6 milyon ton ilave kapasite 2025’e kadar devreye girecek. Avrupa’da 2020’de 1 milyon ton devreye girdi, yılın kalanında 1 milyon 250 bin ton daha devreye girecek. Yeni makineler kağıt fiyatının üzerinde baskı oluşturacak.

Çin’deki kağıt kapasitesi kısıntısını tam bilmiyoruz. Çin, ülkemiz dahil daha fazla kağıt ithal ederse mesele yok. Ama etmezse maliyeti yüksek olan kağıt makineleri oyun dışında kalacaktır.

Çin dahil Asya’nın kahverengi kağıt tüketiminde 2020’de önceki yıla göre %4 düşme bekleniyor. Buna karşılık Çin’in ilk 7 aydaki kahverengi kağıt ithalatında 2 milyon ton artış olmuş. (17) Artışın ne kadarı Çinli şirketlerin Asya’nın çeşitli yerlerine kurdukları fabrikalardan temin edildiğini bilmiyoruz.

E-ticaretin nasıl büyüyeceği de tam kestirilemiyor. 2018’de okuduğum bir yazıya göre (18) e-ticaret kolileri, ABD kahverengi kağıt pazarını her yıl %1 civarında büyütüyordu. (Yazıda e-ticaret kutularında kullanılan kağıt miktarı toplam kahverengi kağıt tüketiminin %5’ ve her yıl %20 artıyor şeklinde idi. Ancak yukarıda artışın %31,8’e çıktığını açıkladık.) Pandemiyle birlikte her yerde internet üzerinden alışveriş arttı. Belirsizlik ortamı sürdükçe, tüketiciler internetten alışverişe devam ederler ve kağıt tüketimi artmış olabilir.

Özetle iki kurtarıcı var: Çin’in kağıt talebi ile e-ticaret. Ancak belirsizlikler sürüyor.

Kaynakların hepsi, www.risi.info.com ‘da bu yıl yayınlanmış yazılardır:

(1) Chicago area recycling industry struggles after China bans waste imports; majority of Americans lived ‘in a fool’s paradise’, 8/1/20

(2) Fastmarkets RISI Viewpoint: What is happening with European RCCM exports to China?, 23/1/20

(3) Australian bushfires impacting country’s woodchip export business, 13/1/20

(4) China’s P&B industry slow amid coronavirus outbreak; recycled containerboard prices go up, 22/2/20

(5) European containerboard prices look set to rise on lower stocks, improved market dynamics; negotiations yet to start in Germany, 28/2/20

(6) Australia sees toilet paper, tissue panic amid coronavirus fears, manufacturers to ramp up production, 5/3/20

(7) Italy’s Confindustria asks for Tyrol controls on Italian trucks to be lifted, 13/3/20

(8) European Commission confirms green lanes open for transport of packaging materials, 30/3/20

(9) Fastmarkets RISI Viewpoint: The Great Shutdown, recycling systems, and containerboard and cartonboard prices, 4/4/20

(10) The Recycling Association calls for government to support investment in UK paper and cardboard recycling infrastructure after announcements from China and Indonesia, 14/6/20

(11) Moody's outlook for global paper and forest products industry remains negative; expects industry operating income to decline 4%-7% over the next 12 months, 17/6/20

(12) Fastmarkets RISI Viewpoint: Prospects for China's containerboard market, 18/6/20

813) Recycled containerboard prices surge in China, 9/7/20

(14) July actual box shipments, with June's, surge to 15-yr high; boxmakers see strong e-commerce holiday season, 26/8/20

(15) Fastmarkets RISI Viewpoint: Change in global recovered paper trade patterns, 28/8/20

(16) Uncertainty in forest products markets, Temmuz 2020

(17) Fastmarkets RISI Viewpoint: How the Asian paper and board markets are doing under COVID-19, 4/9/20

(18) FINANCIAL ANALYSTS: Containerboard - Capacity doesn't come close to matching e-commerce, China fiber shortfall, & US structural dynamics [VRP], 16/10/18

E-Ticaret Ambalajında Tasarım Trendleri

Ağustos ayının sonlarında e-ticaret ambalajlarıyla ilgili, kaynaklardaki ilk iki yazıyı okudum.

Tüketiciler E-Ticarete Geçtiğine Göre Ambalaj Tekrar Düşünülmeli

İlk yazıda, Covid-19 salgının tüketicilerin satın alma alışkanlıklarını değiştirdiğinden yola çıkarak; “bu ambalajlar market rafına göre tasarlanmış, ama artık tüketicilerin yarısı online alım yapıyor” şeklinde eleştiri getiriliyor. Özellikle deterjan plastikleri ile teneke ve cam ambalajların değişmesi gerekebileceği vurgulanıyor. Yazar, ambalaj tasarımlarının e-ticarete uygunluk bakımından incelenmesini ve düşürme ile kenar ezilme (ECT) testleri uygulanmasını tavsiye ediyor.

Sürdürülebilirlik ve Daha Az Fire için DS Smith’in Döngüsel Tasarım Prensipleri

İkinci yazıda ise yaptırdığı bir araştırmaya dayanarak, DS Smith’in Döngüsel Tasarım Prensipleri gerekçeleriyle birlikte açıklanıyor. Araştırmadan (yazıda geçen) bazı bulgular şöyledir:

Araştırmaya katılanların %93’ü satın aldıkları ürünün ambalajında boşluk olduğunu söylerken; %73’ü kutunun yarısı veya fazlası boştu demişler.

%54’ü ise içinde boşluk olan ambalajla ürün gönderenden tekrar alış veriş yaparken iki kez düşüneceğim demiş.

Katılımcıların %60’ı e-ticaretten aldıkları ürünlerin ambalajında %25’den fazla boşluk olduğunu bildirmiş.

Bu maddeye dayanarak, daha iyi ambalaj tasarımlarının dünya genelinde yıllık 46 milyar USD lojistik maliyetini düşürebileceği hesaplanmış.

Bir başka bulguya göre, Asya’dan diğer ülkelere giden konteynerlerde %24 boşluk olduğu ve bu ortadan kaldırılabilirse, 122 milyon ton karbon dioksit emisyonuna engel olunabileceği de hesaplanmış.

Bu sonuçlardan yola çıkılarak DS Smith şu prensipleri koymuş:

• Ürünü ve markayı koru: Zayıf ambalaj nedeniyle içindeki ürün hasarlanıyorsa, bunun çevresel ve ekonomik sonuçları olur. Tasarımcı, tasarladığı ambalajın içindeki ürünü koruyacağından emin olmalıdır.
• Gereğinden fazla ambalaj malzemesi kullanma: Ambalaj malzemelerini optimize et, kaynakları koru ve fireyi azalt.
• Tedarik zinciri verimliliği için tasarla: Stoklama ve depo optimizasyonu, müşterinin fabrikası ve ambalajlama hattı, dolu kutunun istiflenmesi ve kamyona yüklenmesi,...gibi bütün adımları dikkate alan bakış açısıyla tasarla.
• Kullanılacak ambalaj malzemesi: Kalite, mukavemet ve geri dönüştürülebilme başlıca malzeme seçim kriterleridir. Geri dönüştürülmüş kağıtlardan üretilmiş ambalajı tercih edildiğinde, sürdürülebilirlik bakımından artı değer yaratılmış olur.
• Daha iyi bir çözüm vardır: Kendimizi (ambalaj tasarımcı ve üreticisi) ve müşterilerimizi, döngüsel ambalaj çözümleri için zorlamalıyız.

Başka Görüşler

Konuyla ilgili başka ne var diye araştırdığımda, 3 ve 4’deki kaynakları buldum. E-ticaret ambalajlarında yedi kadar tasarım trendinden bahsediliyor, bunlardan altısı aşağıdadır: 

• Sürdürülebilir ve çevre dostu ambalajlar: Kutu ebatlarını küçültme, ürünleri dökme (yani ambalajsız) yükleme, ambalajı geri alma, karbon emisyonunu azaltan nakliye şekillerini tercih etme, sunulan alternatifler arasından en sürdürülebilir olanı tercih etme, geri dönüştürülmüş malzemeden üretilen ambajı tercih etme,...gibi hususlar sürdürülebilirliği destekleyen eylemler olarak görülüyor. Ayrıca geri dönüşüm ve karbon emisyonu gibi konulara dikkat eden toptancı ve üreticilerle çalışma tavsiye ediliyor.
• Plastitiğin aleyhine esen rüzgarlar: Plastiğin sağlamlık ve esnekliğini inkar etmek mümkün değil. Ancak dünyanın çeşitli yerlerinde başlayan plastik poşet, plastik şişe, plastik tutucular/sap yasakları; plastik ambalajların yeterince toplanmadığı ve geri kazanılmadığındandır. Çevre hassasiyeti giderek yükselmektedir.

• Markanız ambalajın üzerinde basılı olmalı: Müşterinizle bağ kurmak istiyorsanız, çok küçük bir işletme olsanız bile markanızı, logonuzu ve gerekli diğer bilgileri ambalajın üzerinde olmalıdır.
• Renk ve grafik: İç ambalajlar daha renkli, daha dikkat çekici olmaya gayret edecek. Parlak pembe, parlak sarı ve metalik renkler tüketicileri cezbeden renkler olacak. Buna karşılık dış ambalajın üzerindeki grafik daha basit tasarlanmış ve gereken her türlü bilgiyi (logo, üretici, ürün, vb bilgiler) kolayca okunabilir olmalı.
• E-ticarete uygun ambalaj: Hafif, kolay taşınabilen/istiflenebilen, üzerinde markanız olan ve ekonomik olmalıdır. E-ticaret ambalajının birincil görevi içindeki ürünü sağlam olarak tüketiciye ulaştırmaktır. İkincil görev ise markanızın bilinirliliğini arttırmasıdır.

• Kutudan çıkarma: Satın alınan ürün kutudan çıkınca, kurulmuş-kullanıma hazır olmalı. Demonte veya çeşitli parçaları başka termoform plastiklerin/kutuların içinde olmamalı.

Yorum

Evet e-ticaret giderek artıyor ve artmaya devam edecek. İlk yazıdak görüşlere katılıyorum, e-ticaret arttığına göre mevcut ambalajlar gözden geçirilmeli. İnternet üzerinden satış yapanlar, ilgili uzmanlara ve/ya ambalaj üreticilerine kullandıkları ambalajları detaylıca inceletmeli.

Bizzat yaşadığım bir olay bana yazarın haklılığını gösterdi. Bir kaç ay önce internetten 2 litre kolonya sipariş etmiştim. Geldiklerinde birinin ağzı açılmış ve yarısı dökülmüştü. Çünkü dış ambalaj uygun değildi.

Plastiğin aleyhine esen rüzgarlar olsa da pandemi döneminde plastik ambalajlı gıda tüketim artmıştır. Atık plastikleri geri toplama ve dönüştürme gayretleri artacaktır. Esas konu kullanılmış plastik ambalajları geri toplamaktır.

Son kaynak dijital baskıyı da bir trend gibi vermiş ama ben katılmıyorum. Dijital, diğer baskı tekniklerine göre yalnızca az adetler basılacaksa avantaj sağlıyor. Ofset veya süper fleksodan daha farklı/güzel imaj vermiyor.

Kaynaklar:

(1) https://www.plasticstoday.com/packaging/rethinking-packaging-consumers-shift-ecommerce

(2) DS Smith launches “Circular Design Principles” to eliminate waste, drive sustainability in packaging. www.risiinfo.com da 17 Ağustos 2020’de yayınlanan yazı

(3) https://www.eventige.com/blog/trending-ecommerce-packaging-design#:~:text=There%20is%20a%20growing%20demand,clear%20and%20easy%20to%20read.&text=Brand%20colors%2C%20labels%20and%20logos,package%20apart%20from%20the%20rest.

(4) https://katanamrp.com/blog/package-trends-for-ecommerce/

Kahverengi Kağıt Sektöründe Tahmin Edilememe Durumları

Bu yazıda bir kaç haftadır üzerinde düşündüğüm ve araştırdığım ama bir sonuca ulaşamadığım konuları yazacağım.

Atık Kağıt

Ekonomiler açıldıktan sonra toplama normale döndü. Bu günlerde Çin son partileri ithal ediyor ve gelecek yıldan itibaren hiç katı atık ithal etmeyeceğine göre şimdilerde (pandemi öncesindeki gibi)  atık kağıt stoklarının artmaya başlamış olması gerekirdi. Ancak son 2 haftadır, Avrupa’dan çıkan atık kağıt miktarı arttığından (yani yüksek talep) fiyatı 30-40 €/ton yükseldi. Risi’de yazılanlara göre Güneydoğu Asya (özellikle Hindistan) ülkelerinin Avrupa’dan atık kağıt ithalatı artmış. (1) Artışın nedeni ise bu ülkelere Çinlilerin kurduğu recycled pulp fabrikalarının çalışmaya başlaması imiş.

Atık kağıt fiyatının artışı, hiç beklemediğim şekilde ülkemizde de fiyat artışına neden oldu. (Normalde ülkemizde yaz aylarında atık kağıt bol bulunur ve çok toplanır.) İthal veya yerli hurda kağıdın maliyet artışı önümüzdeki günlerde, ülkemizde kahverengi kağıt ve oluklu mukavva fiyatlarını etkileyebilir.

Güney Asya ülkelerinde atık kağıt ithalat kısıtlarının konulması, o ülkelerde toplamanın artması, eskiden Çin’e atık kağıt temin eden Japonya, ABD gibi ülkelerden ithalat yapılması, Covid-19 ikinci dalganın yaşanması nedeniyle bazı ülkelerin kapanma olasılığı,... gibi durumlar atık kağıdı birden bollaştırabilir de azaltabilir de.

Oluklu Mukavva Kağıtları

Bütün dünyada kurulu kapasite fazlalağı varken ve oluklu mukavva talebinde çok önemli bir artış yokken; kağıt şirketlerinde bir yatırım iştahı görülüyor. Geçen hafta, iki kağıt/ambalaj  grubu ABD’de oluklu mukavva kağıdı fabrikası kuracaklarını duyurdu. Bir yorumcu (2), “yalnız bu iki yatırım kararıyla kuzey Amerika’daki oluklu mukavva kağıdı kapasitesi 2019’a göre %5,5 artmış olacak, oluklu mukavva talebindeki artış ise (son yılların ortalaması) yıllık %1 diyor.” Aynı bölgede başka yatırım niyetleri olduğu da anlatılıyor. Başka bir yazıda ise son 17 ayda ABD’de kapatılan oluklu mukavva kağıdı fabrika sayısının beş olarak veriliyor. (3) ABD’nin oluklu mukavva kağıt talebinin daha çok artacağı nasıl hesaplanıyor?

Yine aynı yazıda Çin’de iki ayrı grubun 600.000 tonluk iki yeni kahverengi kağıt makinesinin devreye girdiğinden bahsediliyor. Çin, atık kağıt ithalatını yasakladığına göre bu iki makine hammaddeyi nereden bulacak? Acaba Çinliler dünyanın başka yerlerinde de (mesela Orta Doğu’da) recycled pulp üretimine soyunmak zorunda kalır mı?

Kraft Liner Yatırımları

Avrupa ve Rusya’da sürmekte olan kraft liner yatırımlarının (4, 5, 6 ve 7) getireceği ilave kapasite 2,5 mlyon ton kadardır. Bunlardan Ilim, doğrudan üretilecek kraft lineri Çin’e satmaktan bahsetmektedir. (Herhalde ticaret savaşlarıyla Çin’in önümüzdeki dönemde ABD kraftına yine vergi koymasını bekliyorlar.)  Bana garip gelense, oluklu mukavva ambalajdaki kraft liner tüketim yüzdesinin giderek azalırken bu yatırımların yapılmasıdır. Kraft yatırımı yapanlar, acaba kraftlı oluklu mukavva talebinde bir patlama mı bekliyor?

Kraft Liner Tüketimi

ABD’nn kraft liner ihracatı 2019’da 3,8 milyon ton iken bu yıl 4,6 milyon tona çıkması bekleniyor. (3) Çin’in ABD’den kraft liner ithalatı ilk 7 ayda 400 bin tona yaklaşmış. ABD’nin kraft liner ihracatındaki aynı dönemdeki artış %28 olmuş. Acaba bildiğimizin tersine kraft liner kullanımı artıyor mu?

Oluklu Mukavva Kutuda E-Ticaret Etkisi

Okuduğum bütün makalelerde kahverengi kağıt talebini (dolayısıyla oluklu mukavva talebini de) e-ticaretin büyüttüğü yazıyor. Ancak ortaya dökülen rakamlar bunu açıklamaya yetmiyor. ABD’de e-ticaret nedeniyle kahverengi kağıt talebinin yılda %1,5 arttığı hesaplanıyor. (8) Geçen ay ülkemizin e-ticaret ambalajı miktarını %3,2 olarak hesaplamıştım. Fefco 2018 raporuna göre Almanya’nın e-ticaret ambalajı satışı toplamının %3,9’u imiş. Kahverengi kağıt talebinin artması acaba gerçekte ne kadar e-ticaretten kaynaklanıyor? İstatistikler hatalı olabilir mi? Nihai tüketiciler giderek daha fazla internet üzerinden alış veriş yapıyor olabilir mi?

Sonuç

Çok fazla soru var. Pandemi üçlü sektörü (hurda, kağıt, kutu) acaip etkiledi. Halen sular durulmadı ve sektörün globalde nasıl şekilleneceği belirsiz.

Kaynaklar 

verilen tarihler, yazıların www.risiinfo.com daki yayın tarihleridir

(1) Improving packaging business boosts Asian RCP demand; Indonesia regulatory chaos, 3 Temmuz 2020

(2) FINANCIAL ANALYSTS: Containerboard - Update on announced N.A. capacity additions, 10 Ağustos 2020

(3) Kraft linerboard: First-half export volume strong yet US kraft liner prices appear to fall again in global markets, 14 Ağustos 2020

(4) SCA taps Voith to supply new 725,000 tonne/yr kraftliner PM at its Obbola mill in Sweden, 24 Ekim 2019

(5) Valmet wins order to convert PM 7 at Stora Enso's Oulu mill in Finland from coated woodfree paper to kraftliner, 18 Haziran 2019

(6) Russia's APPM to build new virgin fiber containerboard mill, 11 Haziran 2020

(7) Ilim completes equipment purchase for its new pulp and paperboard mill in UstIlimsk, Russia, 12 Ağustos 2020

(8) FINANCIAL ANALYSTS: Containerboard - Capacity doesn't come close to matching e-commerce, China fiber shortfall, & US structural dynamics [VRP], 16 Ekim 2018

 

E-Ticarette Ne Kadar Oluklu Mukavva Kullanılıyor?

2018 Kasım ayında yazdığım bir yazıda, ABD’de oluklu mukavva sektörünün büyümesine en çok katkının e-ticaretten geldiğini tercüme etmiştim (yazının linki) Son günlerde RISI’de (1)’deki yazıyı görünce; acaba e-ticarette kullanılan oluklu mukavva kutu miktarı başka türlü hesaplanamaz mı diye düşündüm ve aşağıdaki çalışmayı yaptım.

E-Ticarette Daha İşin Başındayız

Yukarıdaki tabloyu (2)’deki Tüsiad-Deloitte çalışmasından aldım. E-İhracatın katkısıyla Çin en büyük e-ticaret yapan ülke konumunda. Pandemi dönemi, e-ticareti daha da arttırmış olabilr. Almanya’da e-ticaret GSMH’nın %1,75’i iken bizde yalnızca %0,7 seviyesinde.

Türkiye İnternet Üzerinden Pekakende Pazarı

Ülkemizin perakende pazarı 2018 yıl sonu itibarıyla 1 trilyon TL olarak tahmin ediliyor. (3)

(4)’deki rapordan aldığım üstteki tabloya göre, internet üzerinden satılan perakende geçen yıl 44,9 milyar TL imiş. Yani oluklu mukavva kutuya giren ve internet üzerinden satılan toplam perakende tutarı bu kadardır.

Kaç Kutu

Bu tabloyu (5)’den aldım ve şu hesabı yaptım:

Varsayımlarıma göre 2019 sonu itibarıyla, satılan tüm oluklu mukavva kutuların %3,2’si e-ticarette kullanılmaktadır. Bu oran Almanya’nın 2018 rakamından bile düşüktür. Hem e-ticarette hem de oluklu mukavva ambalaj kullanmak için alınacak çok yol var.

Kaynaklar:

(1) Fastmarkets RISI Viewpoint: The effect of e-commerce during a crisis on European containerboard demand

(2) https://tusiad.org/tr/yayinlar/raporlar/item/10309-e-ticaretin-gelisimi-sinirlarin-asilmasi-ve-yeni-normlar

(3) https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/tr/pdf/2020/01/sektorel-bakis-2020-perakende.pdf

(4) http://www.tubisad.org.tr/tr/images/pdf/TUBISAD_2019_E-Ticaret_Sunum_TR.pdf

(5) https://webhoca.com/turkiye-e-ticaret-pazar-analizi/

(